नासाच्या सर्वात ऐतिहासिक अवकाश मोहिमा : अपोलो ते आर्टेमिस
अवकाशाच्या इतिहासात नासा (NASA – National Aeronautics and Space Administration) या अमेरिकन अवकाश संस्थेने केलेल्या मोहिमा हा एक सुवर्ण अध्याय आहे. अपोलो पासून ते आजच्या आर्टेमिस मोहिमांपर्यंत नासाने मानवजातीला अवकाशात नवे क्षितिज गाठून दिले. चंद्रावर पहिले पाऊल ठेवणे, मंगळावर रोव्हर उतरवणे, अथवा दूरच्या आकाशगंगांचा अभ्यास करणे – या सर्व मोहिमांनी विज्ञान, तंत्रज्ञान आणि मानवाच्या कुतूहलाला नवे पंख दिले आहेत.
अपोलो मिशन (Apollo Missions)
१९६१ साली अमेरिकेचे राष्ट्राध्यक्ष जॉन एफ. केनेडी यांनी मानवाला चंद्रावर नेण्याचे स्वप्न जाहीर केले. त्या स्वप्नाला साकार करण्यासाठी नासाने अपोलो कार्यक्रम सुरू केला.
अपोलो ११ (१९६९) : मानवाने पहिल्यांदाच चंद्रावर पाऊल ठेवले. नील आर्मस्ट्राँग आणि बज आल्ड्रिन यांनी इतिहास घडवला. आर्मस्ट्राँग यांचे सुप्रसिद्ध वाक्य – That's one small step for man, one giant leap for mankind.
अपोलो मोहिमेमुळे चंद्रावरील खडक, मातीचे नमुने पृथ्वीवर आणले गेले आणि चंद्राच्या भूगोलाबद्दल प्रचंड माहिती मिळाली.
स्पेस शटल प्रोग्राम (Space Shuttle Program)
१९८१ ते २०११ या कालावधीत नासाने स्पेस शटल्सच्या माध्यमातून अवकाश प्रवास सोपा व नियमित केला. कोलंबिया, चॅलेंजर, डिस्कव्हरी, अटलांटिस, एंडेव्हर ही पाच मुख्य शटल्स होती. या शटल्सच्या मदतीने उपग्रह प्रक्षेपण, अवकाश संशोधन प्रयोगशाळा उभारणे आणि आंतरराष्ट्रीय अवकाश स्थानक (ISS) उभारण्यात महत्त्वाची भूमिका बजावली. जरी काही दुर्घटना (चॅलेंजर – १९८६, कोलंबिया – २००३) घडल्या, तरी या प्रोग्रामने अवकाश संशोधनासाठी नवा मार्ग मोकळा केला.
हबल स्पेस टेलिस्कोप (Hubble Space Telescope)
१९९० साली प्रक्षेपित झालेला हबल दुर्बीण हा खगोलशास्त्रातील क्रांतिकारक टप्पा होता. हबलमुळे विश्वातील आकाशगंगा, तारे, नीहारिका आणि कृष्णविवर (Black Holes) यांचा जवळून अभ्यास शक्य झाला. हबलने दिलेली विश्वाच्या विस्ताराची माहिती आजही वैज्ञानिकांसाठी मौल्यवान ठरते. ही दुर्बीण अवकाशातील मानवाचे डोळे म्हणून ओळखली जाते.
मंगळ मोहिमा (Mars Missions)
नासाने मंगळ ग्रहावरील अभ्यासासाठी अनेक यशस्वी मोहिमा केल्या.
• स्पिरिट आणि ऑपर्च्युनिटी रोव्हर्स (२००४) : या दोन रोव्हर्सनी मंगळाच्या पृष्ठभागावर १५ वर्षांपेक्षा जास्त काळ काम करून पाण्याचे पुरावे शोधले.
• क्युरियोसिटी रोव्हर (२०१२) : जीवनास पोषक परिस्थितीचा शोध घेण्यासाठी कार्यरत.
• पर्सेव्हरन्स रोव्हर (२०२१) : जीवसृष्टीचे संभाव्य संकेत शोधणे, मंगळावरून नमुने जमा करणे ही याची प्रमुख उद्दिष्टे.
या मोहिमांमुळे मंगळावर भविष्यात मानव मोहिमा पाठवण्याचा पाया घातला गेला.
आंतरराष्ट्रीय अवकाश स्थानक (International Space Station - ISS)
१९९८ पासून कार्यरत असलेले ISS हे जगातील सर्वात मोठे मानवनिर्मित अवकाश स्थानक आहे. नासा, रशिया, जपान, युरोप व कॅनडा यांच्या सहकार्याने हे स्थानक उभारले गेले. येथे सतत अंतराळवीर राहतात आणि गुरुत्वाकर्षणशून्य स्थितीत विज्ञानाचे प्रयोग केले जातात. मानवाच्या दीर्घकालीन अवकाश प्रवासासाठी ही एक प्रयोगशाळा म्हणून काम करते.
जेम्स वेब स्पेस टेलिस्कोप (James Webb Space Telescope - JWST)
२०२१ मध्ये प्रक्षेपित झालेला जेम्स वेब दुर्बीण हा हबलचा उत्तराधिकारी मानला जातो. हे टेलिस्कोप इन्फ्रारेड प्रकाशात विश्वाचा अभ्यास करते. आकाशगंगा निर्मिती, पहिल्या तारकांचा जन्म, ग्रहांचा अभ्यास आणि संभाव्य परग्रह जीवनाचा शोध – अशा अद्भुत संशोधनासाठी ही दुर्बीण वापरली जाते. मानव इतिहासातील सर्वात शक्तिशाली अवकाश दुर्बीण म्हणून JWST प्रसिद्ध आहे.
आर्टेमिस प्रोग्राम (Artemis Program)
आज नासाचे लक्ष पुन्हा चंद्रावर केंद्रित झाले आहे. आर्टेमिस मोहिमा ही अपोलोनंतरची सर्वात महत्वाकांक्षी योजना आहे.
उद्दिष्ट : २०२० च्या दशकात मानवाला पुन्हा चंद्रावर नेणे व तिथे दीर्घकालीन ठाणे (Base) उभारणे. विशेष म्हणजे, या मोहिमेत पहिल्यांदा महिला अंतराळवीर आणि विविध वंशातील अंतराळवीर चंद्रावर पाऊल ठेवतील. आर्टेमिसमुळे भविष्यात मंगळ मोहिमा साकार करण्यासाठी आवश्यक तंत्रज्ञान आणि अनुभव मिळेल.
अपोलोपासून आर्टेमिसपर्यंतचा प्रवास हा मानवाच्या जिज्ञासेचा आणि विज्ञान-तंत्रज्ञानाच्या प्रगतीचा साक्षीदार आहे. नासाच्या मोहिमांमुळे आपण चंद्र, मंगळ, आकाशगंगा आणि संपूर्ण विश्वाबद्दल अद्भुत माहिती मिळवली आहे. भविष्यात आर्टेमिससारख्या मोहिमा मानवाला चंद्रावर आणि पुढे मंगळावर कायमस्वरूपी राहण्याचा मार्ग दाखवतील.