इंटरनेट ऑफ थिंग्स (IoT) म्हणजे काय? याचा वापर कुठे केला जातो | What is Internet of Things
प्रत्येक वस्तू स्मार्ट होत चालली आहे — मग ती घड्याळ असो, कार, फ्रीज, टीव्ही, दरवाजे किंवा लाईट बल्ब! या सर्व वस्तू एकमेकांशी जोडल्या गेल्या आहेत, डेटा शेअर करत आहेत आणि आपले जीवन अधिक सोयीस्कर बनवत आहेत. यालाच म्हणतात Internet of Things (IoT)
इंटरनेट ऑफ थिंग्स (IoT) म्हणजे काय?
Internet of Things (IoT) म्हणजे अशा उपकरणांचे एक जाळे (Network) जे इंटरनेटच्या माध्यमातून एकमेकांशी जोडलेले असतात आणि माहितीची देवाणघेवाण करतात. या नेटवर्कमध्ये मोबाइल फोन, सेन्सर, कार, घरगुती उपकरणे, औद्योगिक यंत्रे, रुग्णालयातील साधने अशा अनेक डिव्हायसेस एकमेकांशी संवाद साधतात.
सोप्या भाषेत :-
> "IoT म्हणजे अशा वस्तूंची प्रणाली जी इंटरनेटला जोडल्या गेल्या आहेत आणि एकमेकांशी डेटा शेअर करून आपले कार्य अधिक प्रभावी बनवतात."
इंटरनेट ऑफ थिंग्स कसे कार्य करते?
IoT ची कार्यपद्धती मुख्यतः चार टप्प्यांवर आधारित असते
१. सेन्सिंग (Sensing) - प्रत्येक IoT डिव्हाईसमध्ये सेन्सर असतात. हे सेन्सर तापमान, आवाज, हालचाल, आर्द्रता, दाब इत्यादी डेटा गोळा करतात.
२. डेटा ट्रान्समिशन (Data Transmission) - गोळा केलेला डेटा Wi-Fi, Bluetooth, 5G, Zigbee इत्यादी नेटवर्कद्वारे क्लाऊड किंवा सर्व्हरवर पाठवला जातो.
३. डेटा प्रोसेसिंग (Data Processing) - क्लाऊड सर्व्हर किंवा AI सिस्टीम त्या डेटाचे विश्लेषण करून निर्णय घेते.
४. अॅक्शन (Action) - प्रक्रिया केलेल्या डेटावर आधारित काही कृती केली जाते, जसे की — एसी आपोआप बंद होणे, लाईट ऑन होणे, सूचना मिळणे इत्यादी.
इंटरनेट ऑफ थिंग्सचे उदाहरण (Examples of IoT)
काही दैनंदिन जीवनातील उदाहरणे जाणून घ्या
१. स्मार्ट होम (Smart Home) - स्मार्ट बल्ब आपोआप चालू/बंद होतात. Google Home किंवा Alexa द्वारे व्हॉईस कमांडने उपकरणे नियंत्रित करता येतात.
२. स्मार्ट वॉच (Smart Watch) - हृदयगती, पावले, झोपेचे वेळापत्रक इत्यादी ट्रॅक करते. आरोग्य डेटा मोबाइल अॅपमध्ये साठवते.
३. स्मार्ट कार (Smart Car) - GPS ट्रॅकिंग, ऑटो ड्रायव्हिंग, ब्रेकिंग सेन्सर, पार्किंग सेन्सर. वाहनाची स्थिती थेट मोबाइलवर दिसते.
४. आरोग्य सेवा (Healthcare IoT) - स्मार्ट बँड, ग्लुकोज मॉनिटर, ECG डिव्हाईसेस डॉक्टरांना रुग्णाची माहिती थेट पाठवतात.
५. शेती (Smart Agriculture) - सेन्सर मातीतील आर्द्रता मोजतात.
पाणीपुरवठा आपोआप सुरू होतो.
इंटरनेट ऑफ थिंग्सचे घटक (Main Components of IoT)
• सेन्सर (Sensors) - भौतिक डेटा गोळा करतात — तापमान, हालचाल, प्रकाश इ.
• कनेक्टिव्हिटी (Connectivity) - Wi-Fi, Bluetooth, 5G, इ. माध्यमातून नेटवर्कशी जोडतात.
• डेटा प्रोसेसिंग (Data Processing) - क्लाऊड सर्व्हरवर डेटा प्रक्रिया करतो.
• यूजर इंटरफेस (User Interface) - वापरकर्त्याला माहिती दाखवतो किंवा नियंत्रण देतो.
IoT चा उपयोग (Applications of IoT)
IoT चा वापर जवळपास प्रत्येक क्षेत्रात वाढत आहे. खाली काही प्रमुख उपयोग जाणून घ्या.
१. आरोग्य क्षेत्र (Healthcare) - रुग्णांचे निरीक्षण (Remote Monitoring). स्मार्ट हॉस्पिटल सिस्टम. आपत्कालीन सूचना प्रणाली.
२. शेती क्षेत्र (Agriculture) - मातीतील ओलावा व हवामानावर आधारित स्वयंचलित सिंचन. पिकांच्या वाढीचा डेटा विश्लेषण.
३. औद्योगिक क्षेत्र (Industry 4.0) - मशीन मॉनिटरिंग, ऑटोमेशन.
उत्पादनात कार्यक्षमता वाढवणे.
४. वाहतूक (Transportation) - स्मार्ट ट्रॅफिक सिस्टीम. GPS आधारित वाहन ट्रॅकिंग.
५. घरगुती उपयोग (Smart Homes) - सुरक्षा कॅमेरे, डोअर सेन्सर, लाईट आणि एसी कंट्रोल.
IoT चे फायदे (Advantages of IoT)
१. वेळेची बचत - स्वयंचलित प्रणालीमुळे कामे पटकन आणि सोप्या पद्धतीने पूर्ण होतात.
२. ऊर्जेची बचत - स्मार्ट डिव्हायसेस ऊर्जेचा कार्यक्षम वापर करतात.
३. मानवी चुका कमी - ऑटोमेशनमुळे चुका कमी होतात.
४. सुरक्षा व निरीक्षण - IoT सेन्सर आणि कॅमेरे सुरक्षा वाढवतात.
५. डेटा अॅनालिटिक्स - मोठ्या प्रमाणावर डेटा मिळाल्याने व्यवसायिक निर्णय अधिक प्रभावी होतात.
IoT चे तोटे (Disadvantages of IoT)
१. सायबर सुरक्षा धोका - हॅकर्स डिव्हायसेसवर हल्ला करू शकतात.
२. गोपनीयतेचा अभाव - वैयक्तिक डेटा चुकीच्या हातात जाऊ शकतो.
३. उच्च खर्च - IoT डिव्हायसेस आणि नेटवर्क इन्फ्रास्ट्रक्चर महाग असतात.
४. नेटवर्क अवलंबित्व - इंटरनेट खंडित झाल्यास IOT काम करत नाही.
IoT मध्ये वापरले जाणारे तंत्रज्ञान (Technologies used in IoT)
• Artificial Intelligence (AI) आणि Machine Learning (ML)
• Cloud Computing
• Big Data Analytics
• Blockchain Technology
• 5G Communication
• Edge Computing
IoT चे भवितव्य (Future of IoT)
जगभरात IoT तंत्रज्ञान झपाट्याने वाढत आहे. सुमारे ७५ अब्ज IoT डिव्हायसेस जगभरात असतील असा अंदाज आहे.
भविष्यातील IoT :-
• स्मार्ट सिटीज विकसित होतील.
• स्वयंचलित वाहने (Autonomous Cars) सामान्य होतील.
• आरोग्य, शेती, औद्योगिक उत्पादन क्षेत्रात पूर्ण ऑटोमेशन येईल.
IoT हे Digital Transformation चं मुख्य इंजिन आहे — जिथे प्रत्येक वस्तू एकमेकांशी संवाद साधते आणि निर्णय घेते.
इंटरनेट ऑफ थिंग्स (IoT) ही आजच्या काळातील सर्वात प्रभावी आणि वेगाने वाढणारी तंत्रज्ञान क्रांती आहे. यामुळे जग अधिक स्मार्ट, कनेक्टेड आणि कार्यक्षम बनत आहे. जरी सुरक्षेचे आणि गोपनीयतेचे काही धोके असले तरी, योग्य नियोजन आणि सुरक्षितता उपायांमुळे IoT मानवजातीसाठी एक महत्त्वाचा तंत्रज्ञान साथीदार ठरेल.