भारतातील GST चे प्रकार : CGST, SGST, IGST आणि UTGST बद्दल सविस्तर माहिती
भारतात १ जुलै २०१७ रोजी वस्तू आणि सेवा कर (GST) लागू करण्यात आला. GST हे एकसमान अप्रत्यक्ष कर आहे ज्याने उत्पादन शुल्क, सेवा कर, व्हॅट, एंट्री टॅक्स, ऑक्ट्रॉई यांसारखे अनेक कर रद्द करून एकच कर रचना निर्माण केली. यामुळे एक देश, एक कर ही संकल्पना प्रत्यक्षात आली.
GST ची रचना केंद्र व राज्य सरकार यांच्या कर संकलनाच्या अधिकारानुसार वेगवेगळ्या प्रकारात विभागली गेली आहे. मुख्यत्वे चार प्रकारचे GST भारतात लागू आहेत.
• CGST (Central Goods and Services Tax)
• SGST (State Goods and Services Tax)
• IGST (Integrated Goods and Services Tax)
• UTGST (Union Territory Goods and Services Tax)
राज्याच्या आतल्या व्यवहारांसाठी – CGST + SGST
राज्यांदरम्यानच्या व्यवहारांसाठी – IGST
केंद्रशासित प्रदेशांतील व्यवहारांसाठी – UTGST + CGST
CGST म्हणजे काय? (Central Goods and Services Tax)
CGST हा कर केंद्र सरकारकडे जमा होतो. जेव्हा कोणत्याही राज्याच्या आत वस्तू किंवा सेवा विकल्या जातात (Intra-State Supply), तेव्हा विक्रेत्याला CGST भरावा लागतो.
उदाहरण :
जर पुण्यातील व्यापाऱ्याने महाराष्ट्रातीलच ग्राहकाला वस्तू विकली, तर त्या वस्तूवर लागू झालेल्या करामधील अर्धा भाग CGST म्हणून केंद्र सरकारला जाईल.
CGST हा राज्याच्या आत होणाऱ्या व्यवहारांवर लागू होतो. त्यातून मिळणारे उत्पन्न केंद्र सरकारकडे राहते. हा कर पूर्वीच्या Central Excise Duty, Service Tax, Countervailing Duty यांसारख्या करांना बदलतो.
SGST म्हणजे काय? (State Goods and Services Tax)
SGST हा कर राज्य सरकारकडे जमा होतो. CGST प्रमाणेच हा देखील राज्याच्या आतल्या व्यवहारांवर लागू होतो.
उदाहरण :
वरील उदाहरणातच, पुण्यातील व्यापाऱ्याने पुण्यातील ग्राहकाला वस्तू विकली, तर कराच्या दुसऱ्या अर्ध्या भागावर SGST राज्य सरकारकडे जमा होईल.
SGST देखील फक्त राज्यांतर्गत (Intra-State) व्यवहारांवर लागू होतो.
त्यातून मिळणारे उत्पन्न संबंधित राज्य सरकारकडे जाते. याने पूर्वीचे VAT, Entry Tax, Luxury Tax, Octroi यांसारखे राज्यस्तरीय कर रद्द केले.
IGST म्हणजे काय? (Integrated Goods and Services Tax)
IGST हा कर तेव्हा लागू होतो जेव्हा वस्तू किंवा सेवा एका राज्यातून दुसऱ्या राज्यात विकल्या जातात (Inter-State Supply).
उदाहरण :
जर महाराष्ट्रातील व्यापाऱ्याने गुजरातमधील ग्राहकाला वस्तू विकली, तर त्या व्यवहारावर IGST लागेल.
IGST मधील कर संकलनाची विभागणी : IGST प्रथम केंद्र सरकार गोळा करते. नंतर ठरावीक प्रमाणात कर संबंधित राज्य सरकारला परतवला जातो.
IGST मुळे राज्यांतर्गत व राज्यादरम्यानच्या व्यवहारांची स्पष्ट विभागणी होते. यामुळे कर प्रणाली सोपी आणि पारदर्शक बनते. आयात (Import) व निर्यात (Export) व्यवहारांवरही IGST लागू होतो.
UTGST म्हणजे काय? (Union Territory Goods and Services Tax)
भारतामध्ये काही केंद्रशासित प्रदेश (Union Territories) आहेत जिथे स्वतंत्र राज्य सरकार नाही. अशा ठिकाणी UTGST लागू केला जातो.
उदाहरण :
दिल्ली, चंदीगड, अंदमान-निकोबार बेटे, दादरा-नगर हवेली, लक्षद्वीप इत्यादी प्रदेशांमध्ये व्यवहार होताना UTGST आकारला जातो.
UTGST हा कर केंद्रशासित प्रदेशांच्या व्यवहारांवर लागू होतो. UTGST आणि CGST मिळून त्या व्यवहाराचा पूर्ण GST आकारला जातो.
GST चा व्यावसायिकांना कसा फायदा होतो?
१. एकसमान कर प्रणाली – पूर्वी वेगवेगळ्या करांमुळे गोंधळ होता; आता GST मुळे सोपे लेखापरीक्षण होते.
२. दुहेरी कर टाळला – एकाच व्यवहारावर केंद्र व राज्य वेगवेगळे कर लावत असत, ते आता थांबले.
३. पारदर्शक व्यवहार – CGST, SGST, IGST व UTGST यांच्या स्पष्ट विभागणीमुळे व्यवसायांना नियोजन करणे सोपे झाले.
४. ई-कॉमर्सला प्रोत्साहन – ऑनलाईन विक्रेत्यांसाठी राज्यांदरम्यान वस्तू विकणे अधिक सोपे झाले.
५. ग्राहकांना फायदा – अखेरीस ग्राहकांवर होणारा करभार कमी झाला.
भारतामध्ये लागू असलेली GST प्रणाली ही जागतिक मानकांनुसार सुसंगत आहे. CGST, SGST, IGST आणि UTGST या चार प्रकारांमुळे कर प्रणालीत शिस्त, पारदर्शकता आणि साधेपणा आला आहे.
व्यवसायिक आणि ग्राहक दोघांसाठीही ही कर रचना फायदेशीर ठरली आहे. त्यामुळेच GST ला Good and Simple Tax असे म्हणतात.