इस्रोचा प्रवास : १९६९ ते २०२५ पर्यंत जागतिक अंतराळ शक्ती कसा बनला?
भारताची ओळख जगाला तंत्रज्ञान, विज्ञान आणि प्रगतीशील विचारांनी झाली आहे. पण या ओळखीमध्ये सर्वात मोठा वाटा भारतीय अंतराळ संशोधन संस्था ISRO चा आहे. सुरुवातीपासून ते जागतिक अंतराळ शक्ती म्हणून ओळख निर्माण करण्यापर्यंत इस्रोने जे यश संपादन केले आहे, ते खरोखरच प्रेरणादायी आहे.
१९६९ मध्ये काही वैज्ञानिकांच्या छोट्या टीमने सुरू केलेली ही मोहीम आज २०२५ मध्ये जागतिक अंतराळ शक्ती बनली आहे. डॉ. विक्रम साराभाईंच्या स्वप्नाला इस्रोने वास्तवात उतरवले आहे. आज भारत जगालाही अंतराळ विज्ञानात नवे मार्ग दाखवत आहे.
इस्रोची स्थापना – साध्या सुरुवातीपासून महान स्वप्नांपर्यंत
इस्रोची स्थापना : १५ ऑगस्ट १९६९
संस्थापक : डॉ. विक्रम साराभाई
उद्दिष्ट : भारताला स्वावलंबी बनवणे आणि विज्ञान-तंत्रज्ञानाचा वापर करून सामान्य जनतेच्या जीवनात सुधारणा करणे.
त्या काळात भारताकडे प्रगत तंत्रज्ञान, अनुभव, भांडवल नव्हते. पण Space technology is for the benefit of the common man या तत्त्वज्ञानावर आधारित इस्रोने आपली पावले टाकली.
१९७०-१९८० : उपग्रह व प्रक्षेपणाची सुरुवात
१९७५ : आर्यभट उपग्रह – भारताचा पहिला स्वदेशी उपग्रह सोव्हिएत युनियनच्या मदतीने प्रक्षेपित.
१९८० : SLV-3 द्वारे रोहिणी उपग्रहाचे प्रक्षेपण – भारताची स्वतःची रॉकेट प्रणाली विकसित करण्याची ऐतिहासिक घटना.
या कालखंडाने भारताला दाखवून दिले की, आपले वैज्ञानिक संसाधन कमी असले तरी इच्छाशक्ती आणि परिश्रमाने अशक्य काहीच नाही.
१९९०-२००० : प्रगत उपग्रह आणि PSLV चा उदय
INSAT उपग्रह मालिका – दळणवळण, हवामान व प्रसारण क्षेत्रात क्रांती.
PSLV (Polar Satellite Launch Vehicle) – जगातील सर्वाधिक यशस्वी आणि विश्वासार्ह प्रक्षेपण.
PSLV ने इस्रोला भारतीय उपग्रहांचा विश्वासार्ह टॅक्सी ड्रायव्हर अशी ओळख मिळवून दिली. या रॉकेटमुळे केवळ भारताचेच नाही तर जगभरातील लहान-मोठे उपग्रह अंतराळात पोहोचले.
२०००-२०१० : आंतरराष्ट्रीय स्तरावर ओळख
२००८ : चांद्रयान-१ – भारताचा पहिला चंद्र मोहिम उपक्रम. चंद्रावर पाणी असल्याचा पुरावा शोधणे हे या मोहिमेचे सर्वात मोठे यश होते.
२०१० : GSAT मालिका – उच्च क्षमतेचे दळणवळण उपग्रह.
या दशकात इस्रोने स्वतःला केवळ उपग्रह पुरवठादार म्हणून नव्हे तर वैज्ञानिक शोधांचा महत्त्वपूर्ण भागीदार म्हणून सिद्ध केले.
२०१०-२०२० : जागतिक नकाशावर ठसा
२०१३ : मंगळयान (Mangalyaan / MOM) – आशियातील पहिली यशस्वी मंगळ मोहीम.
२०१७ : PSLV-C37 – एकाचवेळी १०४ उपग्रह प्रक्षेपण करून जागतिक विक्रम.
२०१९ : चांद्रयान-२ – जरी लँडर यशस्वी झाला नाही तरी ऑर्बिटर अजूनही चंद्राचा अभ्यास करत आहे.
या काळात भारताने जगभरात अंतराळ विज्ञानातील आपली खरी ताकद दाखवून दिली.
२०२०-२०२५ : जागतिक अंतराळ शक्तीची ओळख
चांद्रयान-३ (२०२३) – भारताने चंद्राच्या दक्षिण ध्रुवावर यशस्वी सॉफ्ट लँडिंग करून इतिहास रचला.
आदित्य-L1 (२०२३) – सूर्य अभ्यास मोहिम.
आंतरराष्ट्रीय सहयोग – अमेरिका, रशिया, फ्रान्स, जपान, UAE यांसारख्या देशांसोबत संयुक्त प्रकल्प.
गगनयान मिशन (२०२५) – भारताचा पहिला मानवी अंतराळ कार्यक्रम, भारतीय अंतराळवीर अंतराळात पाठवण्याचे ध्येय.
२०२५ पर्यंत इस्रो जगातल्या टॉप ५ स्पेस एजन्सी मध्ये समाविष्ट झाला आहे आणि अंतराळ उद्योगात भारताची मोठी ओळख निर्माण झाली आहे.
इस्रोचे प्रमुख यश (१९६९–२०२५)
१. स्वदेशी प्रक्षेपण : PSLV, GSLV, LVM3
२. चंद्र मोहिमा : चांद्रयान-१, २, ३
३. मंगळ मोहीम : मंगळयान
४. सूर्य अभ्यास : आदित्य-L1
५. एकाचवेळी शेकडो उपग्रह प्रक्षेपण
६. मानवी मोहिमा : गगनयान (२०२५)
इस्रोने भारताला दिलेले फायदे
दळणवळण क्रांती – टीव्ही, मोबाईल नेटवर्क, इंटरनेट.
हवामान अंदाज – शेती व आपत्ती व्यवस्थापनात मदत.
नकाशे व नेव्हिगेशन – NavIC प्रणाली.
राष्ट्रीय सुरक्षा – उपग्रह गुप्तचर प्रणाली.
आर्थिक प्रगती – परदेशी उपग्रह प्रक्षेपणातून मोठा महसूल.
FAQs (वारंवार विचारले जाणारे प्रश्न)
प्र.१ : इस्रोची स्थापना कधी झाली?
उ - इस्रोची स्थापना १५ ऑगस्ट १९६९ रोजी झाली.
प्र.२ : भारताचा पहिला उपग्रह कोणता होता?
उ - १९७५ मध्ये प्रक्षेपित झालेला आर्यभट हा भारताचा पहिला उपग्रह होता.
प्र.३ : इस्रोचे सर्वात मोठे यश कोणते मानले जाते?
उ - मंगळयान (२०१३) आणि चांद्रयान-३ (२०२३) ही इस्रोची सर्वात मोठी यशे आहेत.
प्र.४ : २०२५ पर्यंत इस्रोची जागतिक ओळख काय आहे?
उ - इस्रो आज जगातील प्रमुख अंतराळ संस्थांपैकी एक असून, भारताला Global Space Power बनवण्यात यशस्वी झाला आहे.