भारताच्या इतिहासातील सूर्यग्रहण : विस्मयजनक घटना आणि निरीक्षणे
सूर्यग्रहण ही एक नैसर्गिक पण अत्यंत विस्मयजनक खगोलीय घटना आहे. भारतासारख्या प्राचीन देशात सूर्यग्रहणाला धार्मिक, वैज्ञानिक आणि सामाजिक दृष्टिकोनातून मोठे महत्त्व आहे. हजारो वर्षांपासून भारतीय संस्कृतीत सूर्यग्रहणाचे निरीक्षण, त्याचे विश्लेषण आणि त्यावर आधारित अनेक आख्यायिका आढळतात. या ब्लॉगमध्ये आपण भारताच्या इतिहासातील काही विस्मयकारक सूर्यग्रहणाच्या घटना, प्राचीन ग्रंथातील वर्णने आणि वैज्ञानिक निरीक्षणे पाहणार आहोत.
सूर्यग्रहण म्हणजे काय?
सूर्यग्रहण ही घटना त्या वेळी घडते जेव्हा चंद्र, पृथ्वी आणि सूर्य या तिघांमधील चंद्र पृथ्वी आणि सूर्याच्या मध्ये येतो आणि सूर्याचा काही भाग किंवा संपूर्ण भाग पृथ्वीवरून दिसेनासा होतो. यामध्ये पूर्ण सूर्यग्रहण, खंडग्रास सूर्यग्रहण आणि वलयाकृती सूर्यग्रहण असे प्रकार असतात.
प्राचीन भारतातील सूर्यग्रहणाचा उल्लेख
भारतीय संस्कृती आणि ज्योतिषशास्त्रात सूर्यग्रहणाचा उल्लेख ऋग्वेद, महाभारत, रामायण, सुर्यसिद्धांत आणि आर्यभट्टीय यांसारख्या ग्रंथांमध्ये सापडतो.
१. महाभारतातील सूर्यग्रहण
महाभारताच्या युद्धकाळात एक अद्भुत सूर्यग्रहण घडले, ज्याचा उपयोग भगवान श्रीकृष्णाने जयद्रथाचा वध करण्यासाठी केला होता. सूर्यग्रहणामुळे संध्याकाळ झाल्यासारखे भासले आणि जयद्रथाने आपले संरक्षण काढले, याच क्षणी अर्जुनाने त्याचा वध केला.
२. रामायणातील ग्रहण
वाल्मिकी रामायणात जेंव्हा रावण सीतेला पळवून नेतो, त्यावेळी आकाशात अचानक अंधार पडतो, हे एक संभाव्य सूर्यग्रहणाचे वर्णन मानले जाते.
३. ऋग्वेदातील संदर्भ
ऋग्वेदात सूर्यग्रहणाचा एक अत्यंत प्राचीन उल्लेख आहे. यात 'सूर्य अंधारला गेला' अशा वर्णनात सूर्यग्रहणाचे संकेत मिळतात.
आर्यभट्ट आणि खगोलशास्त्र
आर्यभट्ट (इ.स. ४९८) या महान गणितज्ञाने ‘आर्यभट्टीय’ ग्रंथात सूर्यग्रहणाच्या शास्त्रीय स्पष्टीकरण दिले. त्यांनी हे सिद्ध केले की ग्रहण हे छाया मुळे होते आणि त्यामध्ये देवांचा किंवा अपशकुनाचा काही संबंध नाही.
त्यांनी ग्रहणाचे वेध, वेळ, स्थानिक प्रभाव इत्यादींचे अचूक गणित केले, जे आजच्या काळातही आश्चर्यचकित करणारे आहे.
भारतातील विस्मयजनक सूर्यग्रहण घटना
१. १८६८ साली भारतात झालेल्या एक पूर्ण सूर्यग्रहणावेळी खगोलशास्त्रज्ञांनी प्रथमच हायड्रोजन या मूलद्रव्याचा सूर्याच्या वर्णपटात शोध लावला. हे नाशिकजवळील एका निरीक्षण केंद्रात घडले आणि यामुळे सूर्याच्या रचनेबाबत महत्त्वपूर्ण माहिती मिळाली.
२. २४ ऑक्टोबर १९९५ रोजी भारतात खंडग्रास सूर्यग्रहण झाले, जे देशातील बहुतेक भागांतून पाहता आले. अनेक शाळा बंद करण्यात आल्या, धार्मिक स्थळांमध्ये विशेष पूजा आणि स्नान आयोजित करण्यात आले.
३. २२ जुलै २००९ रोजी भारतात ६ मिनिटांहून अधिक काळ पूर्ण सूर्यग्रहण झाले. हे भारताच्या पूर्वेकडील भागांतून स्पष्ट दिसले. अनेक वैज्ञानिकांनी याचा अभ्यास करण्यासाठी विशेष उपकरणांसह निरीक्षण होते.
धार्मिक आणि सांस्कृतिक दृष्टिकोन
भारतीय संस्कृतीत सूर्यग्रहणाला धार्मिक महत्त्व आहे. ग्रहणाच्या वेळी खालील प्रथा पाळल्या जातात -
१. ग्रहणकाळात अन्न खाणे वर्ज्य मानले जाते.
२. ग्रहणानंतर गंगेच्या पाण्याने स्नान करणे आणि दान देणे पुण्य मानले जाते.
३. या काळात विशेष मंत्रोच्चार आणि जप केला जातो, जसे की ‘गायत्री मंत्र’.
आधुनिक भारतातील सूर्यग्रहण
आजच्या काळात भारतातील अनेक संस्था आणि वैज्ञानिक संघटना सूर्यग्रहणाच्या निरीक्षणासाठी विशेष कार्यक्रम आयोजित करतात. ISRO, IITs, Planetariums, Sky Observatories यांचा यात सहभाग असतो.
मोबाइल अॅप्स, सौर फिल्टर्स, टेलिस्कोप्स यांच्यामुळे सामान्य लोकही आता सूर्यग्रहण सुरक्षितपणे पाहू शकतात.
भारतातील सूर्यग्रहण पर्यटन
सूर्यग्रहण पाहण्यासाठी लोक दूरवरून प्रवास करून येतात, याला Eclipse Tourism म्हणतात. भारतात लडाख, राजस्थान, सौराष्ट्र, आसाम अशा ठिकाणी सूर्यग्रहण चांगल्या प्रकारे पाहता येते आणि यामुळे पर्यटनास चालना मिळते.
सूर्यग्रहणाविषयी गैरसमज :-
भारतीय समाजात अजूनही काही गैरसमज प्रचलित आहेत, जसे की
• गर्भवती स्त्रियांना सूर्यग्रहणाच्या वेळी घराबाहेर जाऊ नये.
• ग्रहणकाळात देवपूजा करू नये.
• ग्रहणामुळे अपशकुन होतो.
हे सर्व समज वैज्ञानिकदृष्ट्या चुकीचे आहेत. वैज्ञानिक माहिती आणि सुरक्षित निरीक्षणाची जनजागृती गरजेची आहे.
भारताच्या इतिहासात सूर्यग्रहण हे केवळ एक खगोलीय घटना न राहता ती एक धार्मिक, सांस्कृतिक आणि वैज्ञानिक घडामोड ठरली आहे. प्राचीन ग्रंथांपासून ते आजच्या स्पेस रिसर्चपर्यंत भारताने सूर्यग्रहणाबाबत नेहमीच उत्सुकता आणि अभ्यासशील वृत्ती राखली आहे.
आजच्या विज्ञानयुगात आपल्याला सूर्यग्रहणाला अंधश्रद्धा न समजता, सुरक्षित आणि वैज्ञानिक पद्धतीने अनुभवायला शिकले पाहिजे.